Stagadenn:Derez-uhelañ e brezhoneg

E brezhoneg e saver derez-uhelañ an anvioù-gwan hag an adverboù dre stagañ an dibenn -añ outo. Dre ma teu an dibenn-se eus "-hañ" e teu ar c'hensonennoù b, d, z, zh ha g da vezañ divouezh pa en em gavont diouzhtu a-raok an dibenn-se :

• b/p : gleb - glepañ ;
• d/t : abred - abretañ ;
• z/s : didrouz - didrousañ ;
• zh/sh : kozh - koshañ ;
• g/k : hebleg - heblekañ.

Skouerioù

1. • aesañ, aketusañ,
   • berrañ, bihanañ, brasañ, bravañ, buanañ, burzhudusañ,
   • c'hwekañ, desketañ, diaesañ, disterañ, diwezhañ,
   • eeunañ, enorusañ,
   • fallañ, fentusañ, finañ, furañ,
   • galloudusañ,
   • henañ, hirañ,
   • iskisañ, izelañ,
   • kaerañ, kentañ, kerañ, koantañ, kreñvañ,
   • madelezhusañ, matañ
   • nebeutañ, nesañ,
   • paourañ, pellañ, pinvidikañ
   • retañ, reutañ
   • sioulañ, sotañ, souezhusañ, splannañ,
   • tommañ, tostañ, tristañ,
   • uhelañ,
   • vilañ,
   • yaouankañ, yenañ.
2. direizhderioù:

   • "mat" a c'hall ober "matañ", evel e-barzh marc'hadmatañ, met gwellañ eo an derez-uhelañ ordinal;
   • "fall" a ra "fallañ", en un doare reizh, pe gwashañ,
   • "kalz" a ra "muiañ",

3. evel anv-gwan ordinal, war-lerc'h ar ger-mell, hep anv-kadarn (an hirañ)
   • N'eo ket nep en deus diskouarn hirañ
     Eus an tri-z-hont eo ’n azenañ. — (Ar Miliner, e vab hag an azen, e-barzh Feiz ha Breiz, niv. 3, Mae-Even, 1903, p. 89.)
   • Dentet brav ec’h eo ma mestrez, plantet int ’vel perchoù piz,
     Darn 'zo hiroc'h, darn 'zo berroc'h, ar berrañ keit ha ma biz.— (Fañch an Uhel, Soniou Breiz-Izel 2, Pariz, 1891, 1971.)

   Te n’out mann ebet amañ : te zo war-lerc’h Paolig, ha Paolig a oa an diwezhañ ‘met unan . — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Première Partie, 1966, p. 55.)

   • An hini a soñjo deoc’h e vo ar gwellañ, marteze a (e ) vo ar fallañ, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Première Partie, 1966, p. 87.)
   • Goude ma oant daou vreur en em lardent evel kigi da welet pehini a vije ar c’hreñvañ. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 19.)
   • An tostañ d'an tan a domm da gentañ. — (Krennlavar.)
4. war-lerc'h an anv-kadarn (an hent hirañ) :
   • An deiz diwezhañ a viz Mae, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 126.)
   • Deomp-ni e oa degouezhet al lodenn fallañ, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 91.)
   • N'eo ket nep en deus diskouarn hirañ
     Eus an tri-z-hont eo ’n azenañ. — (Ar Miliner, e vab hag an azen, e-barzh Feiz ha Breiz, niv. 3, Mae-Even, 1903, p. 89.)
   • En tu all d'ar stêr, an heol a oa diskennet izeloc'h eget skourroù izelañ ar gwez pupli. — (Jakez Riou, Geotenn ar Werc'hez ha danevelloù all, Al Liamm, 1957, p. 40.)
   • Ar boulc'h eo an tamm kentañ a gemerer eus un dorzh. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 58.)
   • Ur manac'h yaouank-flamm, hag a yoa o chom er penn pellañ eus ar gouent, a zihunas o klevet an tennoù fuzuilh kentañ. — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 38.)
   • Abaoe an devezh milliget ma chañsas d'hor mamm gentañ
     Kaout ur c'hoantadenn avaloù n'eus 'met poanioù er bed-mañ. — (Prosper Proux, Son ar Merc'hetaer.)
   • Kerkent ma eo dornet an drammoù kentañ, Lan ar C'hor da hopal : [...]. — (Jakez Riou, Geotenn ar Werc'hez ha danevelloù all, Al Liamm, 1957, p. 34.)
   • "Daoust hag an oferenn gentañ a ve o son dija ?" emezi. — (Anatol ar Braz, lakaet e brezhoneg gant Erwan ar Moal, Mojenn an Ankou, Mouladurioù Hor Yezh, 1986, p. 29.)
   • Pa deuas an Dispac'h da ober e freuz kentañ e Breizh oa aet-mat dija war an oad. — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 16.)
   • ..., ha d'o heul un druilhad krennardezed, gwisket ganto dilhad o fask kentañ ; ... — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 52.)
   • Adal ar bloavezhioù kentañ, dibabet e vezen dalc'hmat da c'hoari roll pe roll, ... — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 69.)
   • A zo kaeroc'h, adal an devezioù kentañ dont a ris hag a zivec'his va c'henseurted diouzh an truach ken kasus, ha setu penaos e ris va zaol. — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 83.)
   • En taol kentañ eo e rank bezañ torret, pe anez an eil taol a yelo e-biou. — (G. MILIN, Gwechall-goz e oa..., Kemper, 1924, p. 23.)
   • Ma laras na dimezje ken biken nemet kavout a raje unan hag a zereje dezhi en pep tra abidoù eured e wreg kentañ, — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/3, Al Liamm, 1988, p. 25.)
   • — [...]. Ne viot ket lazhet evel va div wreg kentañ, [...]. [...]. — (Gab Milin, Marvailhoù Bro-Leon, Hor Yezh, 1999, p. 26.)
   • Ar vuoc’h kentañ a ya d’ar prad
     A lip ar glizh hag ar yeod mat. — (Gabriel Milin, Furnez ar geiz, euz a Vreiz, Brest, 1868, p. 124.)
   • … Hag e troas en o fenn ober ur gouel en enor da unan eus ar pennoù kentañ eus an Dispac’h, — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 131.)
   • Me n’on ket eus deizioù kentañ ar sizhun, met ne oan ket ganet d’ar sadorn da noz ivez. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 453.)
   • An iliz, e Plouider, a zo gwintet war penn uhelañ ar vourc'h, diouzh kostez aod Goulc'han. — (Brogarour, Onenn, Gwengamp, 1936, p. 11.)
5. war-lerc'h hini, pe re (an hini hirañ, ar re hirañ) :
   • Met gwelout a ran n'eo ket aet ar maout, ar c'hilhog em eus c'hoant lavarout, gant an hini barrekañ war ar redek. — (Brogarour, Onenn, Gwengamp, 1936, p. 32.)
   • ..., ar re vihanañ war zivskoaz moused yaouank en gwenn, hag al listri bras gant pesketaerien a-vicher, .... — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 53.)

   Hemañ eo an hini diwezhañ, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 126.)

   • Ar re fallañ a vezo mat a-walc’h din-me, — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 45.)

   An hini kentañ en devo pemp pakad butun pe pemp pakad sigaretennoù. — (Brogarour, Onenn, 1936, p. 33.)

   • An hini kentañ, Jakez ar Bihan, a oa uhel evel ur skeul da vabia. — (Fañch Peru, Kañfarded Milin ar Wern, Skol Vreizh, 2008, p. 9.)
6. heuliet gant ur renadenn orin (degaset gant an araogennoù a pe eus peurliesañ)
   • - Ar yaouankañ eus an tri bugel hoc'h eus lojet an noz tremen, ... — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/3, Al Liamm, 1988, p. 14.)
   • An deiz diwezhañ a viz Mae, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 126.)
   • An deiz kentañ a viz Ebrel e vez tapet ar wrac'h er c'hevell. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 211.) (krennlavar)
   • Pa ra glav (d'?) an deiz kentañ a Vae E pil ar C'hallaoued o gwragez. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 326.)
7. dirak an anv-kadarn, pe hini, pe re
   • A-wechoù gant an azenañ hini a vez e vez desket un dra bennak. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 29.)
8. e troiennoù evel kozh ar c'hoshañ
   • Koz ar c'hosa e oa, ha ne oa nemet gwelloc'h a ze : [...]. — (Yann ar Floc'h, Koñchennou eus Bro ar Stêr Aon, Levrdi Le Dault, Kemper, 1950, p. 11.)
9. war-lerc'h an derez-uheloc'h, e troiennoù evel muioc'h-muiañ (diwar mui-oc'h-mui, komprenet evel muioc'h-mui )
   • Kaletoc'h-kaletañ e teu ar vuhez da vezañ dre ma kresk ar vugale. — (Tad Medar, An Tri Aotrou, 1981, p. 73.)
   • Didrouz ar sal, didrouz-mik ! Didrousoc'h-didrousañ ! — (Edouarzh Ollivro, troet gant Jakez Konan, Pikoù Mab e Dad, Mouladurioù Hor Yezh, 1983, p. 158.)
10. e troiennoù evel
    • eus ar gwellañ,
    • eus ar c'haerañ,
    • eus ar c'hentañ, ...
    • Un azen eus an azenañ [...]. — (G. Milin, Marvaillou grac'h-koz, Brest, 1867, p. 61.)
    • ... ur votez vihan dir eus ar c'hoantañ. — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/1, Al Liamm, 1984, p. 21.)
11. e troiennoù evel eus ar re wellañ
    • Eno e voe kanet kanaouennoù eus ar re c'hwekañ savet gant an aotrou Kabek, person Sant-Nikolaz-ar-Pelem. — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 29 .)

    Hogen, e iliz katedral Landreger, oa ur volz eus ar re gaerañ, a yoa enni relegoù sant Ivon. — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 30.)

    • Herri a oa ur c’hanfard eus ar re vrasañ ; ... — (Jakez Riou, An Ti Satanazet, Skridoù Breizh, 1944, p. 14-15.)
12. dirak un islavarenn-stag
    • ... kenteliet-mat oant gant brasañ enebour en deus Doue hag e Iliz war an douar. — (Lan Inizan, Emgann Kergidu 1, Brest, 1877, eil emb. Al Liamm 1977, p. 15.)
    • En deus choazet da vestrez ker
      Bravañ plac’h yaouank zo en kêr. — (Fañch an Uhel, Soniou Breiz-Izel 1, Pariz, 1890, 1971, p. 320.)
    • Bravañ plac'h zo er vro eo honnezh. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 242.)
    • Gwiroc’h e vefe lavarout : burzhudusañ teñzor bet gwelet morse gant lagad mab-den. — (Jakez Riou, An Ti Satanazet, Skridoù Breizh, 1944, p. 43.)
    • Diwezhañ tro e oan bet eno e oa darbet din bezañ marvet. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 242.)
    • Louis ar Poder eus Treduder a oa diwezhañ gwiader a oa bet er vro. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 126.)
    • [...], mes hennez eo ar falla mestr a c'heller da gaout. — (Ivon Krog, Klenved ar Medalennou, Ti-moulerez Sant-Gwilherm, Sant-Brieg, 1909, p. 18.)
    • Fallañ ibil a zo er c’harr a wigour da gentañ. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 243.)
    • Fallañ maneur en doa graet e oa mont da hejañ plouz da Bier, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 337.)
    • Hirañ deiz a zo er bloaz eo hemañ, — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 217.)
    • N'eo ket an neb a zo aketusañ war e labour eo a labour ar muiañ. BUAS 135
    • An Azvent eo kaerañ ha talvoudusañ amzer a zo er bloaz. BUSE 833
    • [...], ar roue en devoa gwelet eun heizez, kaera hini en devoa redet biskoaz. — (Yann ar Floc'h, Koñchennou eus Bro ar Stêr Aon, Levrdi Le Dault, Kemper, 1950, p. 39.)
    • Kaerañ bez a vije er vered a vije hini e wreg. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 243.)
    • Kentañ mat a reas a oa tapout krog er morzhol. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 243.)
    • Kentañ gwech a vo e teuin abretoc’h. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 243.)
    • Kentañ porzh e taoljomp eor ennañ a voe Las Palmas. — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 89.)
    • E sell e oan da ginnig an teñzor-se d'am zad, kentañ gwech m'en em gavjen gantañ e Landreger. — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 96.)
    • Herve Pinvidik, kreñvañ den a zo er barrez, en deus kaset bravik an dañs. — (Brogarour, Onenn, Gwengamp, 1936, p. 91.)
    • Hennezh eo sotañ den a vale.— (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 243.)
    • Yenañ tra a zo en ti :Pennoù daoulin an ozhac'h ha fri ar c'hi — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 552.)
13. e troiennoù evel buanañ ma c'hallan, kentañ ma c'hallin
    • — [...]. Kit eta, buhana ha ma c'helloc'h. [...]. — (G. MILIN, Gwechall-goz e oa..., Kemper, 1924, p. 11.)
    • — [...]. Pa ho po dastumet er skudell an holl wad a deuo eus ma fenn, hag ivez eus ma c'horf, e taolfet ma fenn er mor, ar pellañ ma c'hallfet. [...] ? — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/1, Al Liamm, 1984, p. 77.)
    • — « Brav, brav, » eme ar verionenn, « he devoa selaouet pishañ ma c'helle, [...]. » — (Troude ha Milin, Labous ar Wirionez ha Marvailhoù all, Skridoù Breizh, 1950, p. 142.)
    • — « [...] ; gortoz ac'hanon, ha gra gwellañ ma c'helli dezhañ ; [...]. » — (Troude ha Milin, Labous ar Wirionez ha Marvailhoù all, Skridoù Breizh, 1950, p. 142.)
    • Kentañ ma c'hallin ez in da Lannuon. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Troisième Partie, 1974, p. 243.)
    • He strakañ a reas en diwezh, didrousañ ma c'hellas. — (Roparz Hemon, Viktor ha Petronilh, Al Liamm, niv. 387, Gouere-Eost 2011, p. 55.)
14. e troiennoù evel
    • an abretañ ar gwellañ,
    • ar c'hentañ ar gwellañ,
    • ar muiañ ar gwellañ;
    • C'hoant am eus bet da rei ar skrivagner da anaout ar muia 'r gwella [...]. — (Yann ar Floc'h, Koñchennou eus Bro ar Stêr Aon, Levrdi Le Dault, Kemper, 1950, p. 9.)
15. en droienn un ti ar c'haerañ (marteze da gompren a'r c'haerañ)
    • Setu ma teu dezhañ ur c’hoant kousket ar vrasañ, — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/2, Al Liamm, 1985, p. 66.)
    • ... ul louzoù ar gwellañ... — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/1, Al Liamm, 1984, p. 119.)
    • ... ur votezig arc'hant ar c'hoantañ. — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/1, Al Liamm, 1984, p. 21.)
    • ... teir merc'h ar c'hoantañ. — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/1, Al Liamm, 1984, p. 203.)
    • ...ur plac'h ar c'haerañ .... — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/3, Al Liamm, 1988, p. 25.)
    • ... an evn a deu da vezañ ur briñsez ar gaerañ, ... — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/3, Al Liamm, 1988, p. 71.)
    • ...ur c'hastell ar c'haerañ .... — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/3, Al Liamm, 1988, p. 87.)
    • Hounnezh he deus tri mab, paotred an terruplañ... , — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/2, Al Liamm, 1985, p. 22.)
    • Me zo ul labourerez ar washañ. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 193.)
    • .. ul labourerez ar wellañ. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 193.)
16. war-lerc'h an araogenn da:

    • da gentañ, da ziwezhañ; da vihanañ, da nebeutañ, d'an nebeutañ, d'ar muiañ .

Kemmadur direizh

Hervez yezhadurioù zo ne vez graet ar c'hemmadur dre vlotaat en derez-uhelañ dirak un anv-kadarn benel:

• Hag ouzhpenn, perak kavout abeg enno p'emañ ar c'hiz ganeomp da lavarout : « Er podoù kozh e vez graet ar wellañ soubenn » ... ? — (Yeun ar Gow, E Skeud Tour Bras Sant Jermen, eil emb. Al Liamm, 1978, p. 8.)
• ... hag e-dro dezho morianed gant lostennoù gwenn pe c'hlas, o gwragez hanternoazh, hag ar vugaligoù hep ar vihanañ pilhenn da guzhat ouzh an holl o zammig peadra. — (Jarl Priel, Va Zammig Buhez, Al Liamm, 1954, p. 90.)
• Eur wreg fur hag hi divalo
  A zo dreist ar gaera gwreg a zo. — (Yann ar Floc'h, Koñchennou eus Bro ar Stêr Aon, Levrdi Le Dault, Kemper, 1950, p. 55.)
• Me zo ul labourerez ar washañ. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 193.)
• .. ul labourerez ar wellañ. — (Jules Gros, Le trésor du breton parlé Deuxième Partie, 1970, p. 193.)
• ... an evn a deu da vezañ ur briñsez ar gaerañ, ... — (Fañch an Uhel, Kontadennoù ar Bobl/3, Al Liamm, 1988, p. 71.)